Fw: [Samskrita] कथं भवन्ति पदानि "कृ" धातुतः ?

 

----- Original Message -----

From: अभ्यंकरकुलोत्पन्नः श्रीपादः

To: undisclosed-recipients:

Sent: Friday, December 23, 2011 11:44 AM

Subject: [Samskrita] कथं भवन्ति पदानि "कृ" धातुतः ?

नमो नमः !
पदानि इति ते शब्दाः ये वाक्येषु संभाषणेषु च प्रयुज्यन्ते । कित्येकानि पदानि शब्दकोषेषु न प्राप्यन्ते । अतः "कथं भवन्ति पदानि ?" अस्य विषयस्य अभ्यासः लाभदायकः ।

"कथं भवन्ति पदानि ?" इति किञ्चित् अध्ययनम् पूर्वमपि सादरीकृतमासीत् । अत्र कश्चित् प्रयासः "कृ" धातुतः प्रापणीयानां शब्दानाम् । तेन "कथं भवन्ति पदानि ?" इत्यस्य विषयस्यापि ।

नीचैः स्थाने स्थाने "(अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )"-इति निर्देशः आयोजितः अस्ति । तथापि अस्मिन्विषये अहम् अज्ञानी अस्मि । अतः रिक्तानि स्थानानि ।  मार्गदर्शनेन उपकुर्वन्तु कृपया ।

श्रीमद्भगवद्गीतायाः केचन उदाहरणान्यपि उद्धृतानि सन्ति । तेन इदं अध्ययनं रोचकं आश्वासकं च भवति इति मे मतिः ।

"कृ" धातुतः प्रापणीयानां शब्दानां कश्चिदभ्यासः ।
१ "कृ"-धातुनः गण-पद-विचारः (अष्टाध्यायी- धातुपाठात्)

• कृ भ्वादि (१) अनिट् उ । कृञ् करणे । = to act
• कृ स्वादि (५) अनिट् उ । कृञ् हिंसायाम् । = to cause harm
• कृ तन्वादि (८) अनिट् उ । डुकृञ् करणे । = to do, to act

२ "कृ"धातुतः उपसर्गैः सह नूतनाः धातवः भवन्ति । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )

• उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते । विहाराहार-संहार-प्रहार-प्रतिहारवत्
• उपसर्गाः (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • अ, अति, अधि, अन्, अनु, अप, अभि, अव, (८)
  • आ (१)
  • उत्, उप, (२)
  • दुः, (दुर्, दुष्, दुस्) (१)
  • नि, नि: (निर्, निष्, निस्) (२)
  • परा, परि, प्र, प्रति, (४)
  • वि, (१)
  • सम्, सु (२)
• केचन अन्ये उपसर्गाः अपि "कृ" धातुना सह प्रयुज्यन्ते यथा अलंकृ, तिरस्कृ, उपरिकृ, स्वीकृ, धिक्कृ , चमत्कृ, स्पष्टीकृ, बहिष्कृ, परिष्कृ । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
• द्वि-त्रि-उपसर्गाः संमिलित्वापि प्रयुज्यन्ते यथा अनधिकृ, निराकृ । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )

३ क्रियापदानि ।

• यदि धातुः कस्मिन्श्चित् गणे परस्मैपदी वा आत्मनेपदी भवति, दश-लकारेषु प्रथम-मध्यम-उत्तम-पुरुषभेदैः एक-द्वि-बहु-वचनभेदैः च नवति (९०) पदानि । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
• यदि धातुः कस्मिन्श्चित् गणे उभयपदी भवति तदा तस्मात् शताधिकाशीति (१८०) पदानि भवन्ति ।
• लट् वर्तमाने लेट् वेदे भूते लुङ् लङ् लिटस्तथा । विध्याशिषौ लिङ्लोटौ लुट् लृट् लृङ् च भविष्यतः ॥
  • लट् वर्तमाने - नैव किञ्चित्करोमीति (गीता ५-८), सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः (गीता ५-१०), योगिनः कर्म कुर्वन्ति (गीता ५-११)
    
  • लुङ् भूते
    
  • लङ् भूते- किमकुर्वत सञ्जय (गीता १-१)
  • लिट् भूते
  • लुट् भविष्ये
    
  • लृट् भविष्ये
    
  •  लृङ् भविष्ये - संग्रामं न करिष्यसि (गीता २-३३)
    
  • लेट् वेदे - यथेच्छसि तथा कुरु (गीता १८-६३)
    
  • लिङ् विध्याशिषौ - कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तः (गीता ३-२५)
    
  • लोट् विध्याशिषौ
• कर्मणि-प्रयोगे धातुतः आत्मनेपदीनि चतुर्थ-गणसमानानि भवन्ति । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • दश-लकारेषु प्रथम-मध्यम-उत्तम-पुरुषभेदैः एक-द्वि-बहु-वचनभेदैः च (९०) पदानि ।
• प्रयोजकार्थे धातुतः दशमगणसमानानि । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • दश-लकारेषु प्रथम-मध्यम-उत्तम-पुरुषभेदैः एक-द्वि-बहु-वचनभेदैः च (९० अथवा १८०) पदानि ।

४ अव्ययानि

• त्वान्त-वा-ल्यबन्त भूतकालवाचकानि कृत्वा, निष्कृत्य, उपकृत्य इ. । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • सुखदुःखे समे कृत्वा (गीता. २-३८)
• तुमन्त प्रयोजनार्थीनि  कर्तुम्, उपकर्तुम्, इ. । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् (१-४५)

५ विशेषणानि

• भूतकालवाचकं "कृत"-इ. (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।
    • अहन्यहनि बोद्धव्यं किमेतत् सुकृतं कृतम्
  • "कृत'-शब्दतः उपपदात्मकैः प्रत्ययैः विशेषणानि यथा कृतज्ञ, कृतघ्न । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
    • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।
• य-तव्य-अनीय-प्रत्ययैः विध्यर्थवाचकानि यथा कार्यम्, कर्तव्यम्, करणीयम् । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः प्रत्येकस्य (७२) पदानि ।
  • गीता सुगीता कर्तव्या ।
• "अन्"-प्रत्ययेन  कर्तरि-वर्तमानकालवाचकानि यथा कुर्वन्, कुर्वती । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः (७२) पदानि ।
  • कुर्वन्नपि न लिप्यते (गीता ५-७)
  • प्रयोजकादपि यथा कारयन्
    
    • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः (७२) पदानि ।
    • नैव कुर्वन् न कारयन् (गीता ५-१३)
      
• ईय-प्रत्ययेन "क्रीय" (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः (७२) पदानि ।
  • उपसर्गैः सह अन्यानि यथा सक्रीय ।
    • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः प्रत्येकस्य (७२) पदानि ।
• "तृ"-प्रत्ययेन कर्तृ-कर्ता-कर्त्री-इत्यादीनि (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः (७२) पदानि ।
  • तस्य कर्तारमपि मां … (गीता ४-१३)
  • उपसर्गैः सह अन्यानि
    • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः प्रत्येकस्य (७२) पदानि ।
    • विध्यकर्तारमव्ययम्  (गीता ४-१३)
• इच्छार्थि विशेषणम् "चिकिर्षु" । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः (७२) पदानि ।
  • चिकिर्षुर्लोकसंग्रहम् (गीता ३-२५)

६ नामानि

• मन्-प्रत्ययेन नपुंसकलिङ्गि नाम "कर्मन्" (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • विभक्ति-वचन-भेदैः (२४) पदानि
  • कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं (गीता ४-१७)
  • उपसर्गैः सह अन्यानि नामान्यपि  । विकर्म, अकर्म
    • विभक्ति-वचन-भेदैः प्रत्येकस्य नाम्नः (२४)  पदानि
    • बोद्धव्यं च विकर्मणः । अकर्मणश्च बोद्धव्यं (गीता ४-१७)
• क्रिया, कृति, कृत्य इत्यादीनि नामान्यपि । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • विभक्ति-वचन-भेदैः प्रत्येकस्य नाम्नः (२४)  पदानि
  • उपसर्गैः सह अन्यानि नामान्यपि यथा प्रक्रिया,  ।
    • विभक्ति-वचन-भेदैः प्रत्येकस्य नाम्नः (२४)  पदानि
• अन-प्रत्ययेन नपुंसकलिङ्गि नाम कृ + अन = करण (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
  • विभक्ति-वचन-भेदैः (२४) पदानि
  • करणं च पृथग्विधम् (गीता १८-१४)
  • उपसर्गैः सह अन्यानि नामान्यपि यथा उपकरण (नपुंसकलिङ्गि)
    • विभक्ति-वचन-भेदैः प्रत्येकस्य नाम्नः (२४)  पदानि
  • प्रयोजकात् नपुंसकलिङ्गि नाम कारण (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
    • विभक्ति-वचन-भेदैः (२४) पदानि
    • पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे (गीता १८-१३)

७ तद्धितानि

• विशेषणानि ।
  • "कर्मन्"-नाम्नः "ज"-उपपदेन (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
    • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।
    • "कर्मजान् विद्धि तान् सर्वान्" (गीता ४-३२)
  • "क्रिया"-शब्दतः वत्-प्रत्ययेन क्रियावत्-इति विशेषणम् । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
    • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।
    • यः क्रियावान् स पण्डितः ।
  • "कृति"--शब्दतः न्-प्रत्ययेन कृतिन््-इति विशेषणम् । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
    • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः (७२) पदानि ।
    • उपसर्गैः सह अन्यानि
      • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः प्रत्येकस्य (७२) पदानि ।
      • न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः (गीता ७-१५)
  • "मत्"-प्रत्ययेन विशेषणम् "क्रियमाण" । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
    • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः (७२) पदानि ।
      • प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः (गीता ३-२७)
    • उपसर्गैः सह अन्यानि
      • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः प्रत्येकस्य (७२) पदानि ।
  • "कर्तृ"-तः त्व-प्रत्ययेन कर्तृत्व इति नपुंसकलिङ्गि नाम । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
    • तस्मात् विभक्ति-वचन-भेदैः (२४) पदानि ।
    • न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः (गीता ५-१४)
  • "चिकिर्षु"-विशेषणात् भाववाचकं स्त्रीलिङ्गि नाम चिकीर्षा । (अष्टाध्यायी-सूत्रम् ____ )
    • तस्मात् विभक्ति-वचन-भेदैः (२४) पदानि ।

कुलसङ्ख्या =

८ कृ-धात्वर्थका: प्रत्ययाः

• सक्षमतार्थी विशेषणात्मक:   प्रत्ययः "कृत्"
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।
  • स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् (गीता ४-१८)
• विशेषणात्मक: "क"-प्रत्ययः यथा नाशक ।
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।
• विशेषणात्मक: "कर"-प्रत्ययः यथा सुखकर ।
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।
• नामात्मकः "कर"-प्रत्ययः यथा संकर (पुल्लिङ्गि)
  • विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।
  • जायते वर्णसंकरः (गीता १-४१)
• नामात्मकः "कार"-प्रत्ययः यथा चर्मकारः, प्रतिकारः ।
  • विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।
• विशेषणात्मक: "कारक"-प्रत्ययः  यथा सुखकारक ।
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।
• विशेषणात्मकः "कारिन्"-प्रत्ययः यथा हितकारि ।
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।
• विशेषणात्मकः "कारिक"-प्रत्ययः यथा अलंकारिक, चमत्कारिक ।
  • लिङ्ग-विभक्ति-वचन-भेदैः पदानि ।

--
You received this message because you are subscribed to the Google Groups "samskrita" group.
To post to this group, send email to samskrita@googlegroups.com.
To unsubscribe from this group, send email to samskrita+unsubscribe@googlegroups.com.
For more options, visit this group at http://groups.google.com/group/samskrita?hl=en.